پروبیوتیک ها، جایگزینی مناسب برای آنتی بیوتیک ها در صنعت دام، طیور

منتشر شده در چهارشنبه, 09 بهمن 1398 06:43

عبدالرضا کامیاب ( دکترای تغذیه طیور و استاد دانشگاه میسوری آمریکا): شعار امسال روز جهاني بهداشت يعني ” مقاومت به داروهاي ضد ميكروبي، تهديدي جهاني” گواهي است بر خطرات روز افزون مصرف بي‌رويه آنتي‌بيوتيك‌ها، داروهايي كه هر چند براي مقابله با عفونت‌ها و كمك براي بازيابي سلامت مردم ساخته شد اما امروز از يك سو به دليل مقاومت به اين داروها و از سوي ديگر مصرف بي‌رويه آن‌ها خود در حال تبديل شدن به يك تهديد براي سلامتي مردم است.

مصرف آنتي‌بيوتيك‌ها چنانچه به جا و بر طبق دستور پزشك باشد زندگي بخش است همان‌طور كه در سال‌هاي ابتدايي كشف آنتي‌بيوتيك در دهه 1940 ميلادي، جان ميليون‌ها نفر از مرگ حتمي نجات  يافت و اين قضيه تاكنون هم ادامه دارد ولي مشكل از آن‌جا آغاز مي‌شود كه آنتي‌بيوتيك نابجا مصرف مي‌شود.
امروزه مقاومت به داروها موجب ايجاد چهارصد و چهل نوع سل مقاوم به داروها شده كه سالانه 150 هزار مرگ ايجاد مي‌كند. مقاومت به نسل جديد مالاريا در كشورهاي مالارياخيز گسترش جهاني پيدا كرده است. كشور ما دومين كشور آسيا بعد از چين و بيستمين كشور جهان به لحاظ مصرف داروست. هر ايراني 4 برابر ميانگين جهاني دارو مصرف مي‌كند و بيش از 50 درصد نسخه‌هاي پزشكان حاوي آنتي‌بيوتيك است كه بايد اصلاح گردد. پديده مقاومت باكتري‌ها به آنتي‌بيوتيك سال‌هاست كه مشكلات زيادي براي سلامت انسان ايجاد كرده است. مصرف بي‌رويه آنتي‌بيوتيك‌ها سالانه چهارصد ميليارد تومان را به هدر مي‌دهد. كل فروش دارو در كشور يك هزار و نهصد ميليارد تومان بوده كه سيصد ميليارد آن آنتي‌بيوتيك است. هم‌چنين استاندارد جهاني مصرف آنتي‌بيوتيك 11% است ولي در ايران 49% داروها را آنتي‌بيوتيك‌ها تشكيل مي‌دهند و بدتر از آن اين است كه در 40% موارد، آنتي‌بيوتيك بدون نسخه در اختيار بيماران قرار مي‌گيرد.
مسأله مصرف بي‌رويه آنتي‌بيوتيك يك مسأله جهاني است ولي در كشور ما ابعاد گسترده‌تري دارد. به طور مثال يكي از مهم‌ترين راه‌هاي ايجاد مقاومت مصرف مواد غذايي نامناسب است به طوري‌كه وزارت بهداشت اعلام كرده است كه از خوردن پوست و جگر مرغ به دليل انباشته شدن آنتي‌بيوتيك‌ها در اين قسمت‌ها خودداري كنيد چرا كه براي بدن بسيار خطرناك است. اين در حالي است كه كارشناسان تغذيه همواره هشدار مي‌دهند، آنتي‌بيوتيكي كه به ماكيان داده مي‌شود باعث ايجاد مقاومت آنتي‌بيوتيكي در افرادي مي‌شود كه از آن‌ها تغذيه مي‌كنند. لذا ضروري است، مسئولان امر در مورد نوع داروهايي كه به ماكيان داده مي‌شود دقت بيشتري داشته باشند. به گفته محققان، دادن آنتي‌بيوتيك به اين حيوانات سبب پيدايش ميكروب‌هايي در آنان مي‌شود كه مقاومت فوق العاده‌اي به داروهاي آنتي‌بيوتيكي دارند. اين پديده كه مقاومت آنتي‌بيوتيكي ناميده مي‌شود زماني رخ مي‌دهد كه يك آنتي‌بيوتيك مرتباً مورد استفاده قرار گيرد، به طوري‌كه ميكروب‌ها دچار جهش شده، نسبت به آن مقاومت پيدا كنند. انتقال اين مقاومت دارويي از طريق غذا امكان‌پذير است. وقتي ما غذايي را مصرف مي‌كنيم كه حاوي ارگانيسم‌هايي با ژن‌هاي مقاومت دارويي است، اين ژن‌ها مي‌توانند به ارگانيسم‌هاي طبيعي موجود در بدن ما منتقل شده آن‌ها را نيز به دارو مقاوم كنند. معمولاً بيماري‌هاي ناشي از چنين ميكروب‌هاي مقاومي در ميان بيماران بستري در بيمارستان كه سيستم ايمني ضعيف شده‌‌اي دارند شايع است.
در حالي كه مسئولين بهداشتي و پيش‌گيري سازمان دامپزشكي كشور در مورد عدم مصرف مرغ بدون بسته‌بندي بهداشتي كه قابل رديابي نباشد، هشدار مي‌دهند، كارشناسان علوم دامي نيز علاوه بر بسته‌بندي مرغ‌ها به خوراندن آنتي‌بيوتيك از طريق آب آشاميدني به آن‌ها و عوارض نامطلوب آن بر سلامت انسان تأكيد دارند.
باكتري‌ها موجودات زنده‌اي هستند كه مانند ساير موجودات زنده سعي مي‌كنند در برابر بروز شرايط مختلف و در مقابله با شرايط نامناسب زيستي از جمله حضور آنتي‌بيوتيك‌ها تطابق پيدا كنند و آنزيم‌هايي مي‌سازند كه آنتي‌بيوتيك‌هاي موجود نتوانند آن‌ها را نابود كنند، همين مسأله به تدريج گونه‌هايي از باكتري را پديد مي‌آورد كه در برابر قوي‌ترين آنتي‌بيوتيك هم مقاوم هستند.
بحث عدم استفاده از آنتي‌بيوتيك‌ها به عنوان افزودني (Additive) در جيره غذايي دام و طيور سال‌هاست كه مورد بحث است. تحريك رشد، جبران آلودگي‌هاي حاصل از شرايط نامناسب محيطي كه حاصل سيستم پرورش متمركز در مقياس صنعتي است از دلايل استفاده از آنتي‌بيوتيك‌هاست. مطالعات نشان داده است كه با به كارگيري راه‌كارهاي مختلفي مي‌توان باعث عدم نياز دام و طيور به مصرف آنتي‌بيوتيك‌ها شد از جمله كاهش بار ميكروبي محيط پرورش. براي اين منظور از سيستم All in- All out استفاده مي‌كنند؛ يعني پرندگان هم‌سن در يك مكان نگه‌داري مي‌شوند و در يك زمان هم براي كشتار از سالن خارج مي‌شوند. بعد از خالي شدن سالن، وسايل شسته و ضدعفوني مي‌شوند. تعويض آب‌خوري و دان‌خوري‌ها، امنيت زيستي (Biosecurity) و مكانيزه كردن سيستم‌هاي تهويه و بستر مناسب مي‌تواند در كاهش بار ميكروبي سالن مؤثر باشد. هم‌چنين مواردي هم‌چون فرمولاسيون جيره مناسب، بهداشت مطلوب، اجتناب از تراكم بيش از حد در محيط پرورش، دوري از استرس‌هاي اضافي، اجتناب از شيرگيري پيش از موعد و نيز استفاده از محصولاتي با عنوان پروبيوتيك اشاره كرد. كشورهايي مانند دانمارك كه استفاده معمول (Routine) از افزودني‌هاي غذايي آنتي‌بيوتيكي را متوقف كردند شاهد كاهش معني‌داري در بحث مقاومت آنتي‌بيوتيكي در انسان بودند.

تاريخچه پروبيوتيك
عبارت پروبيوتيك (Probiotic) از كلمه يوناني پروبيوس گرفته شده و برخلاف آنتي‌بيوتيك كه به معناي ضد حيات است در لغت به معناي حمايت از حيات (For Life) است. پروبيوتيك محصول ميكروبي است كه به طور زنده و مستقيم در جيره به مصرف مي‌رسد و سبب ايجاد تعادل در جمعيت ميكروبي روده و پيش‌گيري از عفونت‌هاي گوارشي، بهبود عملكرد حيوان و افزايش رشد دام و طيور مي‌شود. برخلاف آنتي‌بيوتيك‌ها، مصرف پروبيوتيك‌ها به وسيله دام و طيور هيچ‌گونه باقي مانده نداشته و مقاومت ميكروبي نيز ايجاد نمي‌كند. ميكروارگانيسم‌هايي كه به عنوان پروبيوتيك به جيره طيور افزوده مي‌شوند، معمولاً جزء ميكروب‌هاي دستگاه گوارش هستند. از اين ميكروارگانيسم‌ها مي‌توان لاكتوباسيل‌ها، استرپتوكوكوس‌ها، پروبيوباكترها، بيفيدوباكترها و بعضي از باسيل‌ها را نام برد.
پاركر (1974) براي نخستين بار عبارت پروبيوتيك را مورد استفاده قرار داد. او پروبيوتيك‌ها را ارگانيسم‌ها و موادي معرفي كردكه در ايجاد تعادل ميكروبي روده شركت مي‌كنند. تعادل ميكروبي در حقيقت نسبت مفيد بين لاكتوباسيل‌ها و ميكروب‌هاي ديگر دستگاه گوارش است. در سال 1992 اداره نظارت بر مواد غذايي و دارويي ايالات متحده (FDA) به جاي كلمه پروبيوتيك از اصطلاح ميكروب‌هاي مستقيم تغذيه شده (DFM or Direct Fed-Microbials) استفاده كرد كه مورد استفاده محققان اين كشور است، ولي در كشورهاي اروپايي و ساير كشورها كلمه پروبيوتيك بيش‌تر استفاده مي‌شود. سه ويژگي مهمي كه پروبيوتيك‌ها بايد داشته باشند عبارتند از:
1- مقاومت به اسيديته و اسيدهاي صفراوي
2- توانايي اتصال به ديواره پوششي دستگاه گوارش
3- توانايي توليد آنزيم

آنتي‌بيوتيك‌ها به عنوان محرك‌هاي رشد ضدميكروبي (Antimicrobial Growth Promoters of AGP)
امروزه با توجه به رقابت شديدي كه بين توليدكنندگان در صنعت پرورش طيور در زمينه كاهش قيمت تمام شده و نيز كوتاه كردن دوره پرورش و بازگشت سرمايه در كوتاه‌ترين زمان ممكن وجود دارد، استفاده از آنتي‌بيوتيك‌هاي مختلف در دهه‌هاي گذشته رواج يافت. اين آنتي‌بيوتيك‌ها با توجه به باقي مانده‌اي كه در محصولات توليدي طيور مي‌گذارند و به دنبال آن مصرف انساني اين بيوتيك‌هاست، از جمله آمپي‌سيلين، اكسي‌تتراسايكلين، پني‌سيلين، باسي‌تراسين، كاربني‌سيلين، سفالوتين، كلروتتراسايلكين، فورازوليدون، كانامايسين، لينكومايسين، نئومايسين و پلي‌مايسين B مي‌باشد.
از خصوصيات مثبت ديگر پريمالاك، مي‌توان به پايداري آن در برابر پروسه پلت كردن اشاره كرد، از جمله گزارش Kevin Poorman در سال 1996، كه هيچ‌گونه اثر منفي حين فرآيند پلت كردن مشاهده نشد و يا تحقيق ديگري كه در سال 1993 انجام شد و سه برند تجاري پروبيوتيك با نام‌هاي AllLac از شركت L.ruteri,Aiitech از شركت Biogia و ®Primalac از شركت Star Labl با هم مورد مقايسه قرار گرفتند. طبق نتايج حاصله از اين آزمايش، تنها محصولي كه بعد از پلت كردن، حاوي باكتري‌هاي زنده بود، محصول شركت Star Labl يعني پريمالاك بود.
آزمايشات معدودي جايگريني آنتي‌بيوتيك‌ها را با پربيوتيك‌ها مورد بررسي قرار داده است. از جمله تحقيقي كه توسط Bongkot hlangpang در دانشگاه Chiangmai تايلند انجام شد. در اين آزمايش از 120 جوجه گوشتي نژاد راس 308 در قالب 4 گروه آزمايشي با سه تكرار 10 تايي در قالب طرح كاملاً تصادفي استفاده شد. گروه‌هاي آزمايشي شامل 1- جير پايه 2- جيره پايه + لاكتوباسيلوس     3- جيره پايه + باسيلوس و 4- جيره پايه + آنتي‌بيوتيك بود. نتايج نشان داد كه جوجه‌هايي كه لاكتوباسيلوس، باسيلوس و آنتي‌بيوتيك دريافت كرده بودند به طور معني‌داري مصرف خوراك و اضافه وزن روزانه (P<0.05) داشتند، اما ضريب تبديل (FCR) و كلسترول خون اختلاف معني‌داري نداشت (P<0.05). اين يافته‌ها اين‌طور پيشنهاد داد كه لاكتوباسيلوس و باسيلوس مي‌توانند به عنوان جايگزيني براي آنتي‌بيوتيك‌ها مورد استفاده قرار گيرد.
هم‌چنين متخصصين ميكروبيولوژي در يكصد و شصت و يكمين مجمع عمومي ميكروبيولوژي كه در فاصله 3 تا 6 سپتامبر 2007 در دانشگاه ادينبورگ انگلستان برگزار شد، اين طور بيان داشتند كه پروبيوتيك‌ها، افزودني‌هاي غذايي حاوي باكتري‌ها و قارچ‌هاي مفيد، مي‌توانند جايگزيني مؤثر براي آنتي‌بيوتيك‌هاي محرك رشد در خوراك دام و طيور، به منظور توليد محصولات سالم‌تر باشند. پروبيوتيك‌ها مي‌توانند بيماري‌هاي با منشاء باكتري سالمونلا كه انسان و دام را مبتلا مي‌كند را كاهش دهد. طبق اظهارات James Collins از نمايندگي آزمايشگاه‌هاي دامپزشكي (Veterinary Laboratories Agency)، سالمونلا هر ساله باعث هزاران مورد مسموميت غذايي مي‌شود كه منشاء آن محصولات دامي آلوده مي‌باشد.
ممنوعيت استفاده از آنتي‌بيوتيك‌ها در جيره غذايي دام و طيور باعث كاهش مقاومت آنتي‌بيوتيكي در انسان مي‌شود. به عنوان مثال ممنوعيت مصرف Awoparcin در كشورهاي اروپايي باعث كاهش مقاومت گونه باكتريايي Enterococci شد. در طول سال‌هاي اخير، با توجه به معرفي آنتي‌بيوتيك‌هاي جديد، بايد نسبت به استفاده از آن‌ها در جيره غذايي دام و طيور حساب بود تا ديگر شاهد مقاومت آنتي‌بيوتيكي در انسان نباشيم.
نتيجه‌گيري:
با توجه به زيان‌هاي مصرف آنتي‌بيوتيك‌ها به عنوان محرك رشد در جيره غذايي دام و طيور از جمله مقاومت آنتي‌بيوتيكي در انسان، افت كيفيت محصولات توليدي دام و طيور از طعم، مزه و مدت ماندگاري، بالا رفتن هزينه‌هاي توليد و …، ضرورت استفاده از جايگزيني سالم و با توجيه اقتصادي بهتر، بيش‌تر احساس مي‌شود. ترغيب و دادن امتيازي ويژه مانند قيمت بيش‌تر به توليدكنندگان صنعت طيور كه محصولي فاقد بقاياي آنتي‌بيوتيكي (با برچسب ارگانيك (Organic Label) توليد كرده‌اند از وظايف مسئولين ذي‌ربط است.

منابع:
1- Bogaard, A. E., E. E. Stobberingh. 1999. Antibiotic usage in animals: impact on bacterial resistance and public health. Drugs. 58 (4): 589-607.
2- Bogaard, A. E. 2001. Human health aspects of antibiotic use in food animals: a review. Tijdschr Diergeneeskd. 15: 126 (18): 590-595.
3- http://eatdrinkbetter.com/2010/08/24urgent-tell-the-fda-to-stop-farm-antibiotic-abuse/
4- http://www.enterfarm.com/probiotics-replace-antibiotics-broiler-diets/
5- http://www.pseez,ir/4508-fa.html

آگنا

• پروبیوتیک